
Wat betekent de verkiezingsuitslag voor de voedseltransitie?
Op dit moment worden de laatste stemmen geteld van de Tweede Kamerverkiezingen 2025. De uitslag is allesbepalend voor de volgende fase: het formeren van een coalitie. Hier krijgen de betrokken partijen de gelegenheid om te kiezen voor een duurzame, gezonde wereld.
De omschakeling naar een duurzamer, gezonder en eerlijker voedselsysteem raakt aan allerlei beleidsterreinen, van landbouw tot volksgezondheid, van handel tot natuurbeleid. Op sommige aspecten is politieke consensus, zoals het streven naar een eerlijke prijs voor voedsel, maar over andere onderwerpen lopen die meningen uiteen. Dan gaat het vooral over de vraag hoe de landbouw kan (en volgens de meesten moet) verduurzamen. En wat daarin de positie van de boer is. In deze fase is het heel interessant om te kijken naar de grondhouding van de belangrijke partijen ten aanzien van de voedseltransitie op basis van de verkiezingsuitslag.
We hebben een compacte analyse gemaakt van de verkiezingsprogramma’s met aandacht voor drie hoofdthema’s:
- Een meer plantaardig dieet
- Verduurzaming van de landbouw
- Een eerlijkere prijs voor boeren
Overzicht verkiezingsprogramma’s
Dit overzicht laat zien welke onderwerpen door politieke partijen
worden benoemd
, niet benoemd
of negatief benoemd
.
Vervolgens kunt u hieronder de uitwerking op diverse thema’s in de verkiezingsprogramma’s lezen. Via de logo’s van de partijen komt u bij het betreffende verkiezingsprogramma.
= positief benoemd
= niet benoemd
= negatief benoemd
Voedselbeleid, gezondheid en de eiwittransitie
Wat zegt de partij over voedselbeleid? Het stimuleren van een gezonde voedselomgeving en een gezond voedselpatroon? Of het stimuleren van een meer plantaardig eetpatroon? Zegt de partij iets over het realiseren van de eiwittransitie aan de productiezijde?
De VVD wil ruim baan voor innovatieve voedselproductie en kijkt met optimisme naar ontwikkelingen zoals precisiefermentatie, kweekvlees en nieuwe genomische technieken zoals CRISPR-Cas. Ze willen voedselverspilling tegengaan door voedselresten met vooruitstreven biotechnologieën om te zetten in waardevolle nieuwe producten. De VVD wil meer aandacht voor gezonde voeding op school, zoals bijvoorbeeld met (zelfgekookte) maaltijden. Fabrikanten en supermarkten worden aan afspraken gehouden om voeding gezond te maken en het meer promoten van gezonde producten. De VVD wil bekijken of de inzet van belastingen gezonde producten en gezonde keuzes kan stimuleren.
D66 zet vol in op een overgang van dierlijke naar natuurlijke eiwitten en wil de eiwittransitie versnellen door meer in te zetten op innovaties zoals kweekvlees, plantaardige eiwitbronnen zoals algen en fermentatietechnieken. Door in Nederland geproduceerde plantaardige eiwitten beter te benutten, kan de transitie worden versneld. D66 wil ook dat de overheid deze voedselinnovaties actief helpt versnellen, met snellere toelating, gerichte investeringen en Europese samenwerking.
Het CDA wil het Nationaal Preventieakkoord aanscherpen. Supermarkten moeten zich sterker inspannen om bij te dragen aan een gezonde leefstijl. Ook het aanbod van eten en drinken op scholen, sportclubs, musea, stations en tankstations moet gezonder en gevarieerder worden. Daarnaast pleit het CDA voor gratis schoolfruit op basisscholen, de invoering van een brede suikerbelasting en een verbod op kindermarketing voor ongezonde producten en diensten.
Eerlijke prijs voor voedsel
Welke instrumenten staan er in de programma’s benoemd voor het creëren van een eerlijke markt die een duurzame keuze voor de consument stimuleert? Waarbij de kosten voor de maatschappij worden doorberekent aan de partij die het veroorzaakt?
GroenLinks-PvdA wil dat boeren een eerlijk inkomen kunnen verdienen. Daarvoor moet de hele keten verantwoordelijkheid nemen, inclusief supermarkten. De partij stimuleert langjarige afspraken tussen boeren en afnemers met kostendekkende vergoedingen. Ook wil GroenLinks-PvdA dat financiers extensivering ondersteunen met leningen tegen een gunstige rente.
Biologisch
De EU heeft een doel dat 25% van het areaal biologisch moet worden, Nederland heeft dit op 15% gezet (2030) terwijl het nu nog 4% is. Wat zeggen de partijen hierover?
GroenLinks-PvdA wil de biologische landbouw versterken en verder laten groeien. Biologische boeren laten zien dat gezond en hoogwaardig voedsel produceren met een kleine ecologische voetafdruk mogelijk is. De partij ondersteunt boeren die willen omschakelen en zorgt voor een eerlijke vergoeding voor hun bijdrage aan natuur en landschap. Ook stimuleert GroenLinks-PvdA het bijmengen en de inkoop van biologische producten.
Grondbeleid
Wat vinden we terug in de programma’s over toegang tot grond? Beschikbaar maken van betaalbare grond voor boeren en voedselinitiatieven. En veranderingen in grondeigenaarschaps-concepten.
GroenLinks-PvdA wil meer regie van de overheid over het gebruik van schaarse grond, zodat deze wordt ingezet voor het grootste maatschappelijke belang, zoals woningbouw. Ze willen bindende afspraken met gemeenten en provincies vastleggen in de Nota Ruimte en speculatiewinsten bij bestemmingswijzigingen laten terugvloeien naar de samenleving. Met een nieuwe pachtwet maken ze langjarige, duurzame pacht de norm en introduceren ze loopbaanpacht om jonge boeren perspectief te bieden. Overheden moeten grond verpachten op basis van natuur- en milieu-inzet, niet aan de hoogste bieder.
D66 wil voor elk gebied één integraal plan opstellen met het Rijk, provincies en gemeenten, waarin landbouwtransitie, natuurherstel, financiering en verantwoordelijkheden worden gecombineerd. Voor gebieden zonder plan versnellen ze het proces via Omwisselbesluiten. Er komt een gebiedsfonds voor integrale financiering, met de landelijke overheid als regisseur. Innovatieve en duurzame koplopers en inwoners worden actief betrokken. Bij wetgeving wordt een generatietoets ingevoerd om langetermijngevolgen te beoordelen. Gebiedsplanning combineert doelen voor stikstofreductie, biodiversiteit, natuurherstel, waterbeheer en landbouwperspectief. Bodem, lucht, water en biodiversiteit zijn sturend. Planbatenheffingen voorkomen dat publieke investeringen leiden tot ongeoorloofde winsten, en actief grondbeleid maakt grond beschikbaar voor gebiedsdoelen.
Het CDA wil grondmobiliteit bevorderen door regionale grondbanken op te zetten onder regie van regionale landinrichtingscommissies, zodat herinrichting van landbouw en natuur mogelijk wordt. Gemeenten moeten ruimte krijgen om sociale grondprijzen toe te passen, en winsten door gestegen grondwaarden kunnen via de planbatenheffing gericht worden ingezet voor gebiedsontwikkeling. Daarnaast wil het CDA de Dienst Landelijk Gebied (DLG) herintroduceren.
Gebiedsgericht samenwerken
Wat zeggen de partijen over de rol van gebiedsgericht samenwerken? Hoe kunnen gebieden bijdragen aan integrale doelen voor natuur, biodiversiteit, stikstof reductie, landschappelijke waarden en productie van gezond en duurzaam voedsel?
GroenLinks-PvdA wil de natuur juridisch beter beschermen en boeren een eerlijke vergoeding geven voor landschapsbeheer, zoals teeltvrije zones, kruidenrijk grasland, natuurvriendelijke oevers, water- en CO₂-opslag, weidevogel-beheer en landschapselementen. Ze streven naar langjarige contracten met boeren en hoge Europese milieunormen en subsidies. Daarnaast willen ze natuur zowel binnen als buiten beschermde gebieden herstellen, beschermde gebieden verbinden via het Natuurnetwerk Nederland en natuurontwikkeling combineren met waterveiligheid en waterberging. Tevens zetten ze in op de uitbreiding van biologische landbouw, omdat deze bijdraagt aan gezonde voeding en natuurvriendelijk boeren. Boeren krijgen daarbij steun bij omschakeling en een eerlijke vergoeding voor hun bijdrage aan het landschap.
De VVD wil de leefomgeving vergroenen zonder grote nationale parken te creëren, waarbij natuur en economie elkaar versterken. Ondernemers en bedrijven krijgen ruimte om bij te dragen aan natuur en een gezonde leefomgeving. Daarnaast zetten ze in op effectief fauna-, natuur- en landschapsbeheer samen met boeren, jagers en natuurbeheerders, en bestrijden invasieve exoten zoals de Amerikaanse rivierkreeft.
D66 wil een natuurinclusief Nederland in 2050, waarbij gezonde natuur bijdraagt aan gezonde landbouw en andersom. Boeren krijgen een eerlijke beloning voor hun bijdrage aan natuur en landschap, met versterking van hun verdienmodellen. Grasland wordt natuurinclusief beheerd voor CO₂-opslag, waterbeheer en weidevogels. Pachtvoorwaarden en de pachtwet worden aangepast om duurzaam grondgebruik te stimuleren en vooruitstrevende boeren te waarderen. Vergoedingen voor ecologische diensten worden gebaseerd op maatschappelijke waarde. Het Natuur Netwerk Nederland wordt met 50.000 hectare uitgebreid, versnipperde natuur wordt verbonden, watersystemen en landschap hersteld, en groen-blauwe zones en overgangszones aangelegd. D66 onderzoekt wettelijke bescherming van natuurrechten, te beginnen bij unieke en kwetsbare gebieden.
Het CDA wil langjarige contracten voor agrarisch natuurbeheer met een fatsoenlijke vergoeding, meer financiering voor natuurbeheer en een sterkere rol voor natuur- en terreinbeheerorganisaties. Ze willen nauwere samenwerking tussen natuurorganisaties en agrarische ondernemers om biodiversiteit en kwaliteit van natuur te verbeteren, herverdeling en robuustere verbinding van natuurgebieden, en robuuste zonering van landbouw-, natuur- en watergebieden rekening houdend met regionale verschillen. Natuurbeheerplannen moeten natuur weerbaarder maken tegen omgevings- en klimaatveranderingen, ondersteund door kennisclusters voor onderzoek en innovatie.
Stikstof
Wil de partij het doel halen (-50% in 2030) en zo ja, hoe? In hoeverre wordt een integrale landbouwtransitie nagestreefd? Dus tegelijk kijken naar klimaat, stikstof (biodiversiteit) en dierenwelzijn. Hoe ziet de partij deze integrale aanpak?
GroenLinks-PvdA wil de stikstofuitstoot verlagen door piekbelasters gericht uit te kopen, te verplaatsen of te begeleiden naar milieuvriendelijkere landbouw, inclusief gedwongen uitkoop waar nodig. Rondom kwetsbare natuurgebieden zoals de Veluwe en de Peel starten ze direct met uitkoop. Daarnaast zetten ze in op maatregelen zoals meer weidegang, lager ruweiwitgehalte in veevoer en emissiearme mestuitrijding. De vrijgekomen stikstofruimte wordt beheerd in een stikstofbank voor maatschappelijke projecten, en PAS-melders en interimmers krijgen ondersteuning.
De VVD wil stikstofreductie bereiken via sectorgebonden emissieplafonds met wettelijke tussendoelen, zodat alle sectoren evenredig bijdragen en er weer ruimte voor vergunningverlening ontstaat. Voor zwaarbelaste gebieden zoals De Peel en De Veluwe is een gebiedsgerichte aanpak nodig, met regionale betrokkenheid, vrijwillige regelingen en steun voor nieuwe verdienmodellen en agrarisch natuurbeheer. PAS-melders worden gelegaliseerd. De overheid creëert randvoorwaarden voor stikstofreducerende innovaties en wil vergunningverlening baseren op onafhankelijke, langdurige monitoring van de feitelijke staat van de natuur.
D66 wil een snelle vermindering van de stikstofuitstoot met duidelijke, juridisch geborgde doelen, inclusief halvering van de uitstoot in 2030. Voorrang wordt gegeven aan de meest kwetsbare gebieden, de stikstofdoelstellingen voor de landbouw blijven gehandhaafd, en het intrekken van het hoger beroep in de Greenpeace-zaak moet vergunningverlening mogelijk maken.
Het CDA wil stikstofreductie realiseren in alle sectoren via wettelijk geborgde doelstellingen en emissienormen per bedrijf, zodat vergunningverlening weer mogelijk is, biodiversiteit verbetert en PAS-melders en interimmers gelegaliseerd worden. Ze ondersteunen opkoopregelingen, vrijwillige verplaatsing en extensiveringsmaatregelen, met aandacht voor natuurlijk verloop in de sector. Voor stikstofgevoelige natuurgebieden geldt een gebiedsgerichte aanpak met gebruik van landinrichtingsinstrumenten. Het CDA herstelt het Stikstoffonds voor transitie en natuurbeheer, voert voortdurende monitoring uit via PBL en satellietdata, en gebruikt sanctionering als ultieme maatregel bij niet-naleving. Ze willen een innovatie- en versterkingswet om vergunningverlening te versnellen en onderscheid maken tussen groene (ammoniak) en grijze (NOx) stikstof.
De PVV wil dat de stikstofregels worden versoepeld door Brussel en Nederland, met inzet van vetorecht om Natura 2000-gebieden te verminderen of te verkleinen. Ze willen PAS-melders onmiddellijk legaliseren, de rekenkundige ondergrens verhogen en kritische depositiewaarden uit de wet halen. Gedwongen uitkoop of onteigening van boeren is uitgesloten.
JA21 wil de kritische depositiewaarde (KDW) afschaffen om meer ruimte te creëren voor maatwerk en minder afhankelijk te zijn van onzekere stikstofmodellen. In combinatie met een rekenkundige ondergrens van 1 mol moet dit juridische blokkades verminderen en helpen om veel PAS-melders te legaliseren. Er ook moet gekeken worden naar werkbare punten uit het “Bouwstenen-document emissiereductie landbouw.”
Korte keten
Zien de partijen een rol voor de korte keten en willen ze ruimte geven aan voedselgemeenschappen? Hoe willen ze dat?
GroenLinks-PvdA wil de landbouwproductie verkleinen, vooral in exportgerichte sectoren, zodat deze past binnen de draagkracht van de natuur en milieuvervuiling in Nederland wordt verminderd. Ze willen langjarige afspraken tussen boeren en afnemers met kostendekkende vergoedingen, financiering van extensivering tegen gunstige rente, stoppen met regelingen die laagbetaalde arbeid subsidiëren, uitbuiting tegengaan, en in Noord-Brabant investeren in een duurzaam verdienmodel voor lokale boeren en circulaire bouwmaterialen rond verdroogde natuurgebieden.
D66 wil de landbouw fundamenteel transformeren naar natuurinclusieve en natuurversterkende vormen, waarbij minder intensieve productie centraal staat, maar boeren wel hun verdienvermogen behouden. Dit gebeurt door gebiedsgerichte uitkoop te koppelen aan maatschappelijke doelen, eerlijke betaling voor ecosysteemdiensten zoals koolstofopslag, waterberging en landschapsbeheer, een herverdeling van Europese landbouwgelden, een gelijk speelveld in Europa, en stimulering van duurzame en biologische producten. Daarnaast wil D66 jonge en nieuwe boeren beter toegang geven tot grond, startkapitaal en leningen om een duurzame bedrijfsvoering mogelijk te maken.
JA21 wil de positie van de Nederlandse agrosector de komende jaren blijven ondersteunen door vanuit Den Haag te sturen op lange termijn zekerheid en voorspelbaarheid. JA21 wil landbouwbeleid dat voedselzekerheid waarborgt en is tegen de gedwongen uitkoop van agrariërs maar staat open voor vrijwillige extensivering- en beëindigingsregelingen nabij Natura2000-gebieden. JA21 wil biologische landbouw meer stimuleren.
Kennis & onderzoek
Wat staat er in de programma’s over het vergroenen van de huidige landbouwopleidingen en het verspreiden van kennis over duurzame landbouw onder boeren? Wat staat er over financiering van landbouwonderzoek dat bijdraagt aan maatschappelijke doelen? Wat zegt de partij over gezonde en duurzame eetpatronen integreren in lager en middelbaar onderwijs, bijvoorbeeld door integratie in het curriculum? Wat zegt de partij over kennis en kunde rond plantaardig stimuleren in horeca, koks- en andere opleidingen in voedsel en voeding?
Zegt hier niets over in het verkiezingsprogramma, wel in het de Landbouwvisie van februari 2025.
De VVD wil regelluwe proeftuinen en adequate financiering via, onder andere, een investeringsmaatschappij voor start- en scale-ups om innovatie voedselproductie te stimuleren. Daarnaast vindt de VVD dat Nederland dankzij kennisinstellingen zoals de Wageningen Universiteit dat Nederland een internationale voortrekkersrol heeft als het gaat om efficiënte en technologisch geavanceerde voedselproductie.
Pesticiden en afhankelijkheid
De EU wil dat we in 2030 50% minder pesticiden gebruiken. Wat zeggen de partijen daarover? Wordt er iets gezegd over PFAS, genetische modificatie, patenten op natuurlijke eigenschappen?
GroenLinks-PvdA wil het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen verbieden. Per direct worden glyfosaat, PFAS-houdende middelen, bestrijdingsmiddelen bij lelieteelt en in/om natuur- en waterwingebieden verboden. Daarnaast willen ze strengere normen voor pesticiden, waarbij gezondheidseffecten worden meegenomen bij vergunningverlening.
D66 wil het gebruik van milieubelastende bestrijdingsmiddelen volledig uitfaseren en PFAS zo snel mogelijk verbieden. Milieubelastende middelen voor de sierteelt en glyfosaat worden binnen achttien maanden verboden, en Roundup verdwijnt per direct uit consumentenwinkels. Bij toelating van middelen wordt getest op combinaties en gezondheidseffecten. Gemeenten krijgen meer mogelijkheden voor spuitvrije zones en informatieplicht aan omwonenden. Er komen strengere sancties bij overtredingen en investeringen in alternatieve, niet-schadelijke bestrijdingsmethoden. Daarnaast stimuleert D66 burgermeetnetwerken voor meer betrokkenheid bij een gezonde leefomgeving.
Het CDA wil zorgvuldig gebruik van gewasbeschermingsmiddelen met vertrouwen in de onafhankelijke beoordeling door het Ctgb, binnen Europese en nationale wetgeving. Er komt meer ruimte voor geïntegreerde gewasbescherming en snellere toelating van goed geteste biologische middelen. De kleinegewassenregeling (KUG) wordt vereenvoudigd en er komt een investeringsimpuls om de afhankelijkheid van chemische middelen te verminderen. Daarnaast staan ze het gebruik van moderne veredelingstechnieken zoals CRISPR-Cas en cisgenese toe.
Dierenwelzijn
Wat staat er in de programma’s over het verbeteren van het dierenwelzijn in de veehouderij?
GroenLinks-PvdA wil het dierenwelzijn verbeteren door alle huisvesting van landbouwdieren te laten voldoen aan de hoogste normen voor welzijn en volksgezondheid. Koeien op melkveehouderijen moeten een deel van het jaar naar buiten kunnen, en uiteindelijk moeten alle dieren buiten kunnen. Nieuwe stallen met permanente binnenhuisvesting worden verboden, en het ‘kalf bij de koe’-principe wordt gestimuleerd. Producten die in Nederland worden verkocht of verwerkt moeten minimaal 2 sterren Beter Leven-keurmerk hebben, oplopend naar 3 sterren vanaf 2040. Dierenbeulen worden streng aangepakt en veetransporten krijgen strengere maximale duur- en temperatuureisen. Tot slot wil GroenLinks-PvdA verplicht cameratoezicht in slachthuizen en een verlaging van de maximale slachtsnelheid.
De VVD wil open dierenwelzijnsnormen in de wetgeving zoveel mogelijk vervangen door wetenschappelijk onderbouwde richtlijnen, met verbetering van huisvesting en verzorging op een werkbaar tijdpad. Praktijken zoals plofkippenfok, staart couperen en het doden van eendagskuikens moeten stoppen. Transporttemperaturen worden verlaagd volgens Europese richtlijnen, onverdoofd koken en slachten wordt verboden, Sectoren worden gestimuleerd mee te doen via het convenant en de Autoriteit Dierwaardige Veehouderij.
D66 wil betere stallen en leefomstandigheden, duidelijke richtlijnen en streng toezicht. Dieronwaardige praktijken en internationaal transport van vee voor de slacht worden afgeschaft, kooihuisvesting wordt versneld uitgefaseerd, en onnodige ingrepen bij dieren verboden. Daarnaast komt er een onafhankelijke Ombudsman voor Dieren en Natuur voor toezicht, klachtenafhandeling en beleidsadvies.
De PVV wil dieren streng beschermen tegen mishandeling en malafide handel, met harde straffen voor overtreders zoals beroepsverboden. Dieren moeten onomkeerbaar bedwelmd zijn vóór slacht, ritueel slachten wordt verboden en slachthuizen die regels overtreden, worden direct gesloten en strafrechtelijk vervolgd.
JA21 ziet dierenwelzijn als een morele plicht en wil kortere veetransporten, strengere controles en zwaardere straffen bij misstanden. De partij pleit voor meer middelen voor de NVWA voor toezicht op transport en slachthuizen, extra maatregelen tegen stalbranden, en financiële steun om de overgang naar een dierwaardige veehouderij te versnellen.
Transitiecoalitie voedsel
De Transitiecoalitie Voedsel is een groeiende coalitie van Nederlandse koplopers in de wereld van landbouw, voedsel, natuur en gezondheid. In samenwerking met coalities en partijen die delen van de transitieagenda oppakken, bouwen wij aan een agenderend, inspirerend, versnellend en beïnvloedend netwerk dat werkt aan een nieuw landbouw- en voedselsysteem.