Tekst: Johan Boonen
‘Hoe verder met de landbouw- en voedseltransitie bij populistische tegenwind?’ Dat was het centrale thema tijdens de ledendag van de Transitiecoalitie Voedsel (TcV) op donderdag 19 september aan de HAS in Den Bosch. De ledendag van TcV is traditioneel een dag van informatie delen en elkaar ontmoeten. Het was 19 september tevens de dag dat Willem Lageweg afscheid nam als directeur van TcV en het stokje overdroeg aan Jan Paul van Soest en Bregje Hamelynck.
Bij transities spelen sociaal culturele factoren een doorslaggevende rol, memoreerde Lageweg al in de uitnodiging. ’Vraagstukken als identiteit, zelfbeschikking en participatie worden vaak zwaar onderschat’. Drie inleiders lieten hun licht schijnen over grote veranderingen: Rianne van Zandbrink over ‘Anders sturen’, Marije Klever over ‘Anders boeren’ en Dalila Sayd over ‘Anders eten’. Rode draad door de ledendag: aan de basis vinden veel hoopgevende ontwikkelingen plaats.
Rianne van Zandbrink, tot voor kort projectleider eiwittransitie bij TcV en nu onderzoeker aan de WUR in Wageningen, groeide op op een biologisch melkveebedrijf in Midden-Nederland. Al jong ontdekte Van Zandbrink de subtiele verschillen tussen opgroeien in de stad of op een boerderij. Op een boerderij worden fietsen niet op slot gezet; wordt de voordeur nooit gebruikt. Kortom, er heersen op het platteland andere sociaal culturele waarden.
Andere belevingswereld
Anno 2024 ziet Van Zandbrink een verschil in belevingswereld tussen beleidsmakers en boeren, bijvoorbeeld rond het begrip kringlooplandbouw. Beleidsmakers reppen dan over termen als ‘cirkels’ en ‘minimale verliezen’. Ze willen resultaten ‘borgen’ en hanteren dan graag ‘kritieke prestatie indicatoren’ (kpi’s). Boeren kijken heel anders naar kringlooplandbouw. Ze denken dan in termen als ‘goed zorgen voor de bodem’ en ‘aandacht voor natuur’. Van Zandbrink gaat de komende jaren namens de WUR op zoek naar een match tussen beleidsconcepten enerzijds en de boerenpraktijk anderzijds.
BoerenNatuur
Marije Klever, melkveehoudster in De Meern (Utrecht) en voorzitter van BoerenNatuur, doet niet anders dan bruggen slaan tussen beleid en praktijk. BoerenNatuur is een koepelorganisatie van veertig regionale agrarische collectieven waar boeren aanspraak maken op de regeling Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer (ANLb). Denk aan aanleg van akkerranden of het beheer van weidevogels. In 2022 vloeide er via BoerenNatuur zo’n 80 miljoen euro naar zo’n 11.000 agrariërs.
Maatwerk
Haar leden willen volgens Klever ‘een boterham verdienen met natuurinclusieve landbouw’. En zo’n landbouw ziet er in Twente of de Achterhoek heel anders uit dan in Friesland of Noord-Holland. ‘Ieder gebied is anders. Daarom werken generieke maatregelen niet.’ Wat volgens haar wel werkt is maatwerk. In haar woorden: een koffer met ‘voldoende gereedschap en voldoende, langjarige vergoedingen’. Klever is blij met de toezegging van landbouwminister Femke Wiersma dat het kabinet daarvoor 500 miljoen euro per jaar wil gaan uittrekken.
Het Eetschap
Dalila Sayd is directeur van het Eetschap. Het Eetschap regelt ontmoetingen tussen beleidsmakers en mensen die in armoede leven. ‘Tussen mensen die er overgaan en mensen die het ondergaan’, zoals Sayd het zelf uitdrukt. Doel van Het Eetschap: elkaar ontmoeten op gelijke voet en vervolgens van elkaar leren op het gebied van gezond en duurzaam eten. Voedsel verbindt mensen met elkaar, aldus Sayd. ‘De tafel is een ontmoetingspunt.’ Zelf komt Sayd uit een groot Marokkaans gezin en is opgevoed door haar alleenstaande moeder.
Buiten eigen bubbel
‘Durf buiten eigen bubbel te treden’, luidde de oproep van Sayd in Den Bosch, juist in deze tijd van toenemende polarisatie en segregatie. ‘Ga eens naar die Turkse kapper, doe eens boodschappen in die supermarkt in die arme wijk.’ Sayd heeft ook zitting in de ‘Voedseltransitie Adviesraad’ van Albert Heijn. De raad geeft de directie van AH gevraagd en ongevraagd advies op het gebied noodzakelijke veranderingen in het voedselsysteem. Een onbetaalde functie, bovendien bij een bedrijf dat winst maken hoog in het vaandel heeft maar Sayd heeft toch zitting genomen: ‘Omdat de supermarkt is zo’n beetje nog de enige plek waar iedereen, ongeacht sociale klasse, samenkomt.’
Naar een duurzaam voedselsysteem
Vervolgens was het de beurt aan Frederike Praasterink, lector Future food systems aan de HAS. Ze gaf een update van het onderzoek ‘Naar een duurzaam voedselsysteem’. Op een aantal fronten gaat het de goede kant uit, aldus Frederike. Bijvoorbeeld in de eiwittransitie, op het gebied van regeneratieve landbouw en circulariteit en met de ontwikkeling van regionale voedselnetwerken. Kortom, er zijn veel goede ontwikkelingen van onderop.
Echter, ook in de top zijn veranderingen nodig. Zo ontbreekt het nog steeds aan een coherente toekomstvisie op voedsel. De tekortkomingen van het huidige systeem, zoals een afnemende biodiversiteit en oplopende zorgkosten, zijn voor iedereen zichtbaar (het topje van de ijsberg). De oorzaken liggen echter dieper (de ijsmassa onder water). Aanpak van deze ‘systeemstructuren’ is nodig om echt stappen te maken, meent Praasterink. Ze wees daarbij op de verhalen van Van Zandbrink, Klever en Sayd waarbij veranderingen van systeemstructuren van onderop plaatsvinden. Haar verhaal werd met groot applaus ontvangen. Paasterink sprak de verwachting uit op korte termijn nieuwe onderzoeksresultaten te kunnen presenteren.
Breakout-sessies
Vervolgens ging de bijeenkomst uiteen in drie break-out sessies. Dalila Sayd diepte haar item ‘elkaar ontmoeten op gelijke voet’ verder uit. Piet van IJzendoorn, biologisch boer in Flevoland, presenteerde zijn boek, de biografie ‘Naar een landbouw voor iedereen’. Over koeien, bodem en graan maar ook over ons financieel-economische systeem, cultuur en samenleving. ‘De landbouw is de ideale plek om verbindingen tussen mensen en natuur te herstellen en is een startpunt voor menselijke zingeving.’ In de derde break-out maakten we verbinding met Friesland. Met melkveehouder Albert van der Ploeg, voorzitter van Noardlike Fryske Wâlden: een agrarische natuurvereniging met meer dan 800 leden en al meer dan 25 jaar ervaring met gebiedsprocessen. De vereniging laat zien dat met nieuwe contracten op het gebied van energie, natuur (groenblauwe dooradering) en recreatie (aanleg van ommetjes over boerenland) de regio opnieuw zaken kan doen met de boeren, aldus Van der Ploeg.
Afscheid Willem Lageweg
Het slotakkoord was voor Willem Lageweg. Lageweg richtte in 2017 de Transitiecoalitie Voedsel op, samen met Paul van Soest en Natascha Kooiman. Het doel van TcV is bouwen aan een groener, gezonder en eerlijker landbouw- en voedselsysteem. Lageweg neemt afscheid omdat hij meer tijd wil besteden aan zijn gezin. Er waren mooie woorden van Kooiman en Van Soest voor Lageweg, maar ook van Ted van den Berg (voorzitter van de raad van toezicht van TcV). Woorden die leidden tot een staande ovatie die diepe indruk maakte. Op de eerste plaats op Willem maar ook op alle andere bezoekers. Lageweg sloot af met een prachtig citaat van schrijver Václav Havel, voormalig president van Tsjechië. ‘Hoop is niet optimisme, niet de overtuiging dat iets goed zal aflopen. Hopen is zeker weten dat iets zinvol is, ongeacht de afloop’. Een optimistisch stemmende quote in een tijdsgewricht vol populistische tegenwind.
Bregje Hamelynck nieuwe kwartiermaker landbouw
De landbouwportefeuille waar Lageweg ook verantwoordelijk voor was, wordt overgenomen door Bregje Hamelynck. Zij heeft haar sporen verdiend als gangmaker van de CSA beweging in Nederland. Ze was één van de initiatiefnemers van het GroenBoerenPlan en speelt een actieve rol in de Friese voedselbeweging.
