Hoe verder na massale weerstand tegen landbouwhervorming

Vijf aanbevelingen voor het kabinet
Willem Lageweg, kwartiermaker duurzame landbouw

De uitslag van de provinciale statenverkiezingen kan ook worden uitgelegd als massale weerstand tegen de landbouwhervorming. Veel mensen, boeren en burgers, zitten niet te wachten op ingrijpende veranderingen in de manier waarop we nu ons voedsel produceren. Of ze zijn het niet eens met de manier waarop het kabinet dit nu aanpakt. Dat hervormingen nodig zijn is onmiskenbaar als je alle alarmsignalen vanuit klimaat, natuur en de volksgezondheid serieus neemt. Hervormingen zijn ook nodig om het risicovolle bestaan van boeren te verbeteren.

Er zijn vijf stappen waarmee het kabinet dit signaal kan oppakken om toch vaart te maken. De hoofdlijn hierin is maximale steun aan de vernieuwing van onderop die bij veel betrokken burgers en boeren al gaande is. Voorts het belonen van goed gedrag. En daarnaast: ga als overheid naast de boer staan in plaats van tegenover hem. Dan zul je zien dat verandering wel degelijk mogelijk is.

Clash

Over de oorzaken van deze clash tussen beleidsmakers en het grote publiek is al veel geschreven. De grote steun voor BBB is een zaak om zeer serieus te nemen. Als we wat uitzoomen dan wordt steeds duidelijker dat de huidige manier van produceren en consumeren niet meer kan, maar dat het nog niet lukt om als politiek en samenleving op één lijn te komen hoe we dan wel verder kunnen. Hoe er een nieuwe manier is om als mens gelukkig, gezond en met voldoende inkomenszekerheid een nieuwe toekomst in te gaan, terwijl we tegelijkertijd onze leefomgeving snel en drastisch verbeteren. Het neoliberale marktdenken dat de afgelopen jaren de publieke sector heeft gedomineerd biedt hiervoor niet de oplossingen die nu nodig zijn. Zoveel is wel duidelijk inmiddels.

In de transitiekunde zijn dit soort clashes een normaal verschijnsel. Grote veranderingen gaan nooit zonder strijd, pijn en verlies. Er is altijd weerstand, grote weerstand zelfs. En zo moeten we ook naar de dag van vandaag kijken. Ingrijpende veranderingen in het landbouw- en voedselsysteem zijn onvermijdelijk: klimaatverandering, verlies aan biodiversiteit, water- en bodemkwaliteit hebben een steeds dramatischer effect op de manier waarop we voedsel produceren. De schade en de risico’s worden iedere dag groter, voor alle betrokkenen: boer, burger, marktpartijen en de overheid. Tegelijkertijd wordt het bewerkte voedsel dat we iedere dag eten een steeds grotere bron van ziekten en sterfgevallen. RIVM rekent ons voor dat er in Nederland ieder jaar 13.000 mensen (!) overlijden aan voedselgerelateerde ziektes zoals obesitas, kanker en diabetes.

Onmachtig

Het huidige kabinet is er met haar ambitieuze coalitieakkoord niet in geslaagd de noodzakelijke veranderingen op een zodanige manier in beleid en – even belangrijk – in communicatie te vertalen dat er begrip en draagvlak zijn ontstaan. De overheid blijkt onmachtig om te doen waarvoor ze is aangesteld. De enorme verdeeldheid in de politiek, een verwaarloosde uitvoeringsorganisatie bij overheden op alle niveaus, het klimaat van polarisatie en de krachtige stem van een populistische twijfelbrigade zijn hiervoor belangrijke oorzaken. Evenals de visie, de toon en de taal vanuit het kabinet. Dat het anders moet is wel duidelijk. De grote vraag is hoe dan. Hoe op een manier dat bezorgde burgers en boeren onderdeel van de oplossing kunnen zijn.

5 aanbevelingen

Inzoomend op het domein van landbouw en voedsel heeft de Transitiecoalitie Voedsel daarvoor vijf eerste aanbevelingen:

1. Er is dringend behoefte aan een inspirerende en breed gedragen visie, aan een wenkend perspectief voor de landbouw en het landelijk gebied op weg naar 2040/2050. Er zijn al meerdere aansprekende visies die hiervoor input leveren: denk aan het project NL 2120 van de WUR of aan de visie van professor Imke de Boer met als titel ‘re-rooting the Dutch foodsysteem: from more to better’. Nu de overheid er maar niet in slaagt om een dergelijke visie te ontwikkelen en uit te dragen moeten maatschappelijke krachten deze rol op zich nemen. Aan dit onderwerp wordt inmiddels ook gewerkt in het kader van het Landbouwakkoord. Laten we nog even afwachten wat daar uit komt. Is dat dan niet wat het moet zijn dan zal een breed maatschappelijk collectief dit op moeten pakken.
2. Zet in deze fase van de transitie alle energie op het stimuleren en ondersteunen van initiatieven die van onderop werken aan de noodzakelijke doelen op het gebied van leefbaarheid, klimaat, biodiversiteit, extensievere vormen van landbouw, multifunctionele landbouw, etc. Die zijn er al vele. Van gewone burgers en van ambitieuze boeren. Sluit je als overheid hierbij aan. Reik heldere doelen en prestatie indicatoren aan om richting te geven en de voortgang te meten. Geef veel ruimte aan de uitvoering. De kloof tussen politiek en boer-burger kan er flink mee worden verkleind. Maak hier een groot speerpunt van (een soort deltaplan) en zet daar veel middelen voor in zodat kleine initiatieven kunnen groeien, dat er van elkaar kan worden geleerd en dat er ook snel zichtbare resultaten ontstaan.
3. Zorg voor snelle maatregelen waardoor duurzaamheid en gezondheid in de voedselketen lonen en voer het principe van de vervuiler betaalt veel consequenter door. Denk aan btw-maatregelen, aan langjarige ecosysteemvergoedingen, aan verplichtingen voor industrie en retail om bij duurzame boeren in te kopen (bijmengen), aan subsidies voor vergroenen en aan heffingen op vervuiling en op inputs met veel negatieve bij-effecten. Ook hier geldt: pak dit groots op; geen klein bier.
4. Stimuleer de productie en consumptie van duurzaam geteeld plantaardig voedsel. Dit geeft de akker- en tuinbouw in ons land een extra impuls en draagt meteen bij aan forse reducties op het gebied van stikstof, broeikasgassen etc. Activeer, steun en – waar nodig – forceer ketenpartijen hierin een grote verantwoordelijkheid te nemen.
5. Zorg voor een professionele en vertrouwde begeleidingsstructuur die boeren bijstaat bij alle grote beslissingen die in de komende periode van hen worden verwacht. Elke transitie in het landelijk gebied begint en eindigt aan de keukentafel van het boerengezin. Door boeren hierbij actief te ondersteunen ontstaat een geweldig veranderpotentieel. De initiatiefgroep Boerenperspectief, ondersteund door LTO en NAJK, heeft de voorstellen hiervoor al klaar liggen. Ook met deze maatregel kan de verbinding tussen politiek en de boer weer worden hersteld. Laat in alles merken dat je als overheid naast de boer staat in plaats van tegenover hem.

Omslag

Natuurlijk zijn er beleidsmatig veel meer maatregelen nodig om uit de crisis te komen. Maar waar het nu – na zo’n heftige en brede veroordeling van het kabinetsbeleid – om gaat is dat er een omslag in denken en in wederzijdse perceptie ontstaat. Om de harde doelen te halen moeten boeren en samenleving nu eerst maximaal worden gesteund en geactiveerd om aan de slag te gaan. Ik verwacht dat de vijf genoemde voorstellen snel tot concrete uitstootreducties gaan leiden waardoor er ook weer ruimte voor vergunningen gaat ontstaan. Pas daarna moet worden bekeken welke strafmaatregelen, zoals gedwongen opkoop, aanvullend nodig zijn. Het alternatief is om keihard aan dwangmaatregelen vast te houden. Die lijn zal niet tot snellere resultaten leiden en bij nieuwe Tweede Kamerverkiezingen tot een nog grotere afstraffing leiden, met als gevolg dat de klimaat- en natuurdoelen nog verder uit het zicht raken en boeren nog langer in onzekerheid zitten.

De transitiekunde leert ons dat grote veranderingen niet zonder terugslag plaatsvinden. Zij leert ons ook dat draagvlak cruciaal is om de omslag met succes te maken. Hopelijk hebben het kabinet en de betrokken politieke partijen de moed en het vermogen te erkennen dat de eerste veranderingen nu vooral van henzelf moeten komen.

22 maart 2023