Op 21 september organiseerden Transitiecoalitie Voedsel en Nyenrode Business Universiteit de Changemakersdag landbouw & voedsel. TcV-leden verzamelden zich bij Koppert Cress in Monster voor een dag vol workshops en inspiratie.
Koppert Cress blijkt een ideale plek om changemakers te laten floreren. Tijdens de inloop is er meteen volop gespreksstof en inspiratie. Alleen al de huisgemaakte boekweitmacarons en thee van kaffir lime, cardamom en shiso leaves uit eigen kas blijken smakelijke conversatiestarters.
Op de impactmarkt vertellen studenten van Aeres Hogeschool over hun afstudeerprojecten voor hun masteropleiding Food Systems Innovation, presenteert Wim van Opheusden zijn visie op voedsel en vertelt Chantal Overgaauw over haar moestuinlessen voor kinderen, terwijl ze heerlijke plantaardige lekkernijen uitdeelt.
Bekijk hier het videoverslag van de Changemakersdag. Scroll naar beneden voor het uitgebreide geschreven verslag van de dag.
We moeten terug naar normáál, onbewerkt eten
Kernteamlid Zsuzsan Proos opent de Changemakersdag met enthousiasmerende woorden.
“Ik hoop dat je van de changemakers iets meekrijgt waarmee je verder komt in je eigen transitie – en wij als TcV ook weer in ons werk.”
De eerste spreker is Rob Baan, eigenaar van Koppert Cress en gastheer van dit evenement. Koppert Cress produceert duurzame microgroenten in een closed agricultural environment oftewel kas. Alle cressen en specialiteiten zijn voor de topgastronomie van de wereld en belanden op de mooiste gerechten. “Duurzaam en energieneutraal produceren, staat bij ons centraal. Als een doosje van mijn product in Dubai aankomt, wil ik dat dit CO2-neutraal is.”
Rob heeft een duidelijke visie op voedseltransitie.
“Het is niet nieuw, wel raar dat we er nu pas over praten. We moeten terug naar normáál, onbewerkt eten. Zoals je overgrootmoeder kookte: vers, zonder pakjes en zakjes.”
Hij zet zijn verhaal kracht bij met een behangrol en assistentie van Willem Lageweg, directeur van de TcV. Hij rolt het papier uit om te illustreren wat de afstand is van de evolutie van de mensheid tot nu. “Destijds hadden we dezelfde genen als vandaag. Wat aten we vroeger? 80% groente en 20% beest. Zo moeten we weer eten. Dat is ook de basis van Dutch Cuisine waarvoor wij ambassadeur zijn.” Rob neemt ons mee langs ontwikkelingen in de voedselgeschiedenis en scheurt bij elke fase een stuk papier af. Lang bleef het eetpatroon gezond 80/20, maar vanaf de uitvinding van de stoommachine gaat het mis. “Toen kwam er patentbloem waar niks in zit, eten werd eenzijdig. En na de Tweede Wereldoorlog veranderde ons voedsel door toevoegingen. Het werd betaalbaar, langer houdbaar en kreeg meer E-nummers.”
“Hoewel de Nederlandse tuinbouw een ongekende omzet van meer dan € 30 miljard genereert, blijft de consumptie van groenten en fruit in ons land de laagste van Europa. Dat is gek want kinderen zitten tegelijkertijd ondervoed op school. Ik ben van niet vullen maar voeden. In ons bedrijfsrestaurant zorgen wij dan ook dagelijks voor een gratis verse, gezonde lunch zodat onze medewerkers allemaal makkelijk aan minimaal 200 gram groenten komen.”
Rob vindt dat de TcV het gezonde verstand terug moet brengen bij de mensen. “Het hoeft allemaal niet zo ingewikkeld. Eet onbewerkt voedsel, veel verse groenten en een beetje dierlijk eiwit. Dat is vriendelijker voor de natuur én je krijgt een gezonder lichaam.”
De transitie heeft koplopers nodig met visie en lef
Dan is het tijd voor professor André Nijhof, hoogleraar Duurzaam Ondernemen & Stewardship aan Nyenrode Business Universiteit. “Wie voelt zich een changemaker?”, vraagt hij. Er gaan wel wat handen omhoog, maar André vindt dat toch te bescheiden.
“We hebben mensen nodig die doen waar anderen nog niet aan toe zijn. Elke changemaker laat zien dat het anders kan, creëert alternatieven en brengt meer in beweging.”
Wat kunnen changemakers dan doen om effectief te zijn? André noemt hiervoor vier competenties. “We hebben systeemdenkers nodig, die het grote geheel zien. En leiders en verhalenvertellers, die goed kunnen vertellen wat mogelijk is en die mensen op alle niveaus hierbij betrekken. Ook verbinders en organisators zijn onmisbaar, voor het opbouwen van sterke relaties en het verbinden van mensen met verschillende achtergronden. En uiteraard zijn de ontwerpers en makers essentieel, met alle creatieve en technische vaardigheden om dingen te laten gebeuren.”
André vergelijkt de transitie met een schaakspel. “Gebruik het hele bord, met de juiste mensen op de juiste posities.” Hij wijst op een transitiemodel. “Kijk, je gaat door fasen heen. Wat nu nodig is, hoeft niet te zijn wat een aantal jaren terug nodig was. Als changemaker moet je aanvoelen in welke fase je zit en wat je nu en later moet doen. We hebben koplopers zoals Rob Baan nodig, met visie en lef, die echt een beweging veroorzaken.
De TcV is een samenwerking tussen verschillende partijen met dezelfde drive. We kunnen elkaar versterken en impact creëren. Mijn motto bij transities is: waar een wil is, is een omweg. Ontmoet je weerstand onderweg? Houd moed, vind of creëer een omweg en ga dóór.”
Durf ongemakkelijke boodschappen te communiceren
André vraagt Willem Lageweg naar de interventie roadmap. Willem: “Ons voedselsysteem zit vast en er zijn drie grote bewegingen nodig om dit te doorbreken. De eitwittransitie, de bodem centraal stellen en we moeten de boer-burgerverbinding versterken. Daarop werken wij in onze speerpuntthema’s – duurzame landbouw, voedselomgeving, eiwittransitie en belonen en prijzen – samen met partijen die in de markt het verschil maken.
De TcV heeft een aanjagende rol en beschikt over veel kennis en oplossingen. In de afgelopen jaren zaten we op integrale visievorming op landbouw, voedsel , natuur en gezondheid en dat sloeg onvoldoende aan. Maar er gloort licht aan de horizon. Het onderwerp wordt meer geuit in de politiek en op het ministerie van landbouw is hierop zelfs een DG Landbouwtransitie benoemd. Ik hoop dat we ons met alle vier de competenties zoals genoemd door André kunnen inzetten voor een gezamenlijk positief toekomstbeeld. Dat mensen ongemakkelijke boodschappen durven te communiceren, successen gaan delen en anderen daarin meenemen. Het is een zware strijd, dan is het prettig om leed te delen en je over teleurstellingen heen te kunnen zetten.”
“Elke ontmoeting is een kans op een bondgenoot”, zegt André bemoedigend.
Zsuzsan vult aan: “We zitten als transitiebeweging nooit stil, kijken altijd naar: waar ligt het volgende vraagstuk?” Dat is een mooi bruggetje naar de acht workshops van changemakers, voor (aspirant-)changemakers.
Workshops en inspiratiesessies: voedingsbodem voor nieuwe ideeën
De deelnemers kiezen elk twee workshops die in verschillende zalen en in het bedrijfsrestaurant plaatsvinden. Na de sessies nodigt Zsuzsan de workshopleiders uit op het podium voor een plenaire samenvatting-in-één-minuut. “Kom op, niet zo bescheiden, jullie zijn changemakers! Wat zijn de highlights van je workshop, wat viel je op en wat zijn belangrijke inzichten?”
Help anderen vooruit
Steven Westbroek (adviseur gezonde leefomgeving bij GGD Haaglanden en programmacoördinator kerngroep gezonde leefomgeving) leidde de workshop ‘Jouw positie in de transitie. Veel met weinig – wat kunnen we van elkaar leren?’
“Hoe doe je veel met weinig tijd en middelen? Het is belangrijk een bepaalde mindset te hebben, falen hoort erbij. Accepteren dat het zwaar is, het voelt goed om bij te dragen. Gebruik de ervaring die je in je netwerk hebt opgedaan om anderen vooruit te helpen. Enthousiasmeren, inspireren en informeren hoort erbij. Het is belangrijk om bestuurslagen – gemeenten, wijken etc. – aan elkaar te koppelen.”
Wat een fantastisch breed netwerk!
Gerda van Eck (onafhankelijk programmaleider bij de agroagenda en bij de regio deal natuurinclusieve landbouw) organiseerde de workshop ‘Hoe werk je aan een transitie met boeren, ketenpartijen, overheden, kennisinstellingen en ngo’s?
“Als changemakers hebben we allemaal haast. Het is de kunst op het goede moment op de juiste plek op het schaakbord te staan. In plaats van te denken: het gaat te langzaam, denken: wat een fantastisch breed netwerk zit hier! Hoe kunnen we hiervoor een sterke markt maken, we moeten afkomen van het subsidiedenken.”
Waarde toevoegen in gezondheid
Natasja van der Lely (programmamanager gezondheid en geluk bij Greenport West-Holland). Over projecten en netwerken op het gebied van jeugd, gezondheid en geluk in relatie tot voeding en leefstijl.
“Hoe kun je als glastuinbouwsector gezondheid een rol laten spelen in de regio? Hoe kun je waarde toevoegen? Wat mij betreft in gezondheid. Kijk naar gemeenschappen zoals scholen en zorg. Vergeet de glastuinbouw niet: we kunnen een community supporter zijn en zorgen voor de verbinding tussen kas en stad.”
Lekker, gezond en amper waste
Elly Baak (teamleider patiënt en voeding, restauratieve dienst en catering bij LUMC) vertelde over: De eiwittransitie in gang zetten met vers en plantaardig koken bij het LUMC. En daarbij groenten lokaal inkopen door samenwerking met boerencoöperaties: hoe doe je dat?
“Binnen het LUMC maakten we de transitie naar pure, onbewerkte voeding, vers gekookt, zonder toevoegingen, gevarieerd, seizoensgebonden. Een ziekenhuis is een groot, log orgaan. Veranderen is niet makkelijk. Je moet rekening houden met Europese aanbestedingen. Toch waagden we de sprong. We namen – ondanks weerstand – resoluut afscheid van de ‘frituurwand’ vol vette snacks. Gooiden alle pakjes en zakjes uit het magazijn. Maakten een mooi chef’s menu met veel vegetarische gerechten. En recentelijk openden we een experimenteel duurzaam korte ketenrestaurant, met biologische producten rechtstreeks van boer naar bord. De tafels zitten vol en de reacties zijn enthousiast dus dat geeft hoop. Lekker, gezond, amper waste, blije eters: daar doen we het voor.”
Vertel inspirerende verhalen
Anna van der Bijl (bestuurslid Eiwitboeren van Nederland en boerin) en Henk Janknegt (voorzitter Eiwitboeren van Nederland) legden deze vraag voor: Hoe ontwikkel je marktmodellen voor nieuwe Nederlandse eiwitgewassen?
“Het leverde levendige discussies op, vanuit vele invalshoeken. Daar kwamen twee lessen uit. 1) Ga nog nauwer samenwerken met de TcV om te versnellen. En 2) Als je al met zoveel telers bent, gebruik dan al die verhalen om verder te komen in het proces. Om anderen mee te krijgen, te leren en te motiveren.”
Denk na over de identiteit van je bedrijf
Jan Ham akkerbouwer/boer (gebroeders Ham in Nieuw Vennep, akkerbouwbedrijf, zelfoogsttuin, boerderijwinkel) vertelt zijn verhaal: Hoe ga je als gangbare boer om met grote veranderingen en wat doet het met je als mens?
“Ik heb waarschijnlijk geen opvolger, mijn kinderen willen wat anders doen. Ik denk na over wat ik de volgende generatie wil meegeven. Op mbo’s zijn leerlingen vaak bezig met koeien melken en trekker rijden, waar het boerenleven niet meer om draait. Het is goed dat jonge boeren meer nadenken over de identiteit van hun bedrijf in plaats van productie-gedreven te werken.” Er zijn andere geldende waarden en redenen om boer te zijn naast opbrengst en geld.
Kennis, onderzoek en onderwijs essentieel
Bregje Hamelynck (federatie van agro-ecologische boeren/CSA netwerk) vertelde over CSA’s als rechtstreekse leverancier van voedsel voor burgers.
“CSA staat voor Community Supported Agriculture, een vorm van gemeenschapslandbouw. We leveren groente en andere producten rechtstreeks aan burgers. Zo verstevigen we ook de positie van boeren die hiermee een betere onderhandelingspositie hebben. Tijdens de sessie kwam naar voren dat kennisontwikkeling, onderzoek en onderwijs essentieel zijn. Mensen uitten de zorg dat ons agrarisch onderwijs niet opleidt tot boer van de toekomst maar tot een trekkerrijdende productiegedreven melkveehouder. Maar ik hoorde ook: wat zijn jullie al ver, veel verder dan ik dacht. Dat vind ik een mooie opsteker!”
De boerderij als apotheek van de toekomst
Theo Mulder (mede-oprichter van CO2L Farming, initiator Kruiwagenmars) en Mirjam Bus-Geerlofs (leefstijlcoach en boerin akkerbouw en pluimveebedrijf Bus (deels bio), TcV-bodemproject, getrouwd met een duurzame boer) leidden de sessie ‘Wordt de boerderij de apotheek van de toekomst?’ En hoe kom je daar als gemiddeld gangbaar bedrijf?
“We spraken over het belang van een gezonde bodem voor ons darmstelsel en algehele gezondheid. Je bent wat je eet en at en momenteel veramerikaniseert ons microbioom. Hoe maken we de omslag naar een gezonde bodem en een gezond product? Begin gewoon met een kleine eerste stap. Bereken vooraf wat het kost als er iets misgaat: kun je dat lijden? Er rezen vragen als: wat levert het op? Hoe kom je de startperiode – die valley of death werd genoemd – door tot je wat verdient? En hoe versnel je de transitie? Nou, noem het geen valley of death! Dat is ten eerste niet juist en ten tweede geen motivatie. We bespraken dat het eigenlijk zo logisch als wat is, een gezonde bodem met een gezond product voor een gezonder lichaam. Maak mensen ervan bewust dat het in hun eigen belang is om te veranderen. In ziekenhuizen gaan er kilo’s voedsel met nauwelijks nutriënten doorheen. Mensen krijgen klisma’s terwijl je ze beter een kiwi of een dadel kunt geven. Zitten we niet in de tang van de supermarkt? En een arts krijgt maar tien uur voedingsleer tijdens zijn hele opleiding. Missing links genoeg. Ze sluiten de workshop af met: “je bent wat je eet en at”.
Koppert Cress biedt een rondleiding aan door het bedrijf om de ‘cressperience’ te beleven. Die is goed voor een hoop inspiratie, indrukwekkende feiten en leuke weetjes. U wilt er een paar? Zaden vormen de kern van het bedrijf. Ze kweken 65 soorten cressen en 20 specialiteiten die in hun karakteristieke blauwe bakjes naar chefs over de hele wereld gaan. Kashoogte maakt dat je kunt spelen met warmte en koelte. Een nieuwe kas bouwen ze volgens de allernieuwste, meest duurzame ontwikkelingen. De wand absorbeert, de ledlampen geven warmte af, dus door de buizen erboven gaat water om af te koelen. En het magazijn waar die avond de dozen cress tot het plafond staan opgestapeld? Dat is de volgende ochtend leeg, en de cressen liggen dan op borden in restaurants.
Op de afsluitende borrel – met huisgemaakte fruitlimonades en groentehapjes gegarneerd met cressen – praten de deelnemers na en wisselen ze contactgegevens uit. “Wat een prachtig gemêleerd netwerk, met veel kennis en inspiratie. Mooi om al die verschillende achtergronden met elkaar te verbinden en gezamenlijk impact te maken”, klinkt het. En ook: “Iedereen heeft het druk, maar het blijft belangrijk elkaar te ontmoeten, inspireren en ervaringen door te vertellen.” Zo is het maar net.
