Fotocredits: Gabriela Hengeveld voor We Are The Regeneration
‘Bodem en water sturend voor landgebruik’ is een actueel beleidsthema. Het is een reactie op het recht van de sterkste dat lange tijd het grondbezit en ruimtegebruik bepaalde; met alle nadelige gevolgen van dien voor bodem, water, natuur, landbouw en omgevingskwaliteit. ‘Bodem en water sturend’ draait de besluitvorming om. Niet het geld maar de kwaliteit van de natuurlijke omgeving is het startpunt voor besluiten over hoe we de schaarse grond in ons land gebruiken. Deze benadering kan een gamechanger zijn op de weg naar een toekomstbestendig landbouw- en voedselsysteem.
Ruimtelijke ordening
‘Bodem en water sturend’ is het uitgangspunt voor de ruimtelijke ordening in ons land, zoals recent geformuleerd door het kabinet Rutte IV. De nationale en provinciale programma’s landelijk gebied (NPLG/PPLG) zijn erop gebaseerd. Het aanstaande nieuwe kabinet krijgt naar alle waarschijnlijkheid een andere signatuur dan de kabinetten Rutte. Juist in deze politiek onzekere overgangsfase is er alle aanleiding om het uitgangspunt bodem en water sturend nog eens met kracht te bepleiten.
Noodzaak en weerstand
De Transitiecoalitie Voedsel is al langer van mening dat dit principe een centrale plek verdient om tot een toekomstbestendige landbouw en een verantwoorde inrichting van het landelijk gebied te komen. In ons rapport Regie op Ruimte (maart 2021) hebben we veel aandacht besteed aan het principe ‘functie volgt bodem’. In de kern is dat hetzelfde als ‘bodem en water sturend’
De noodzaak van een toekomstbestendig landbouw- en voedselsysteem wordt breed onderschreven. Maar er is ook veel onbegrip en verzet tegen een grote omslag:
– Boeren zijn bezorgd en onzeker over hun verdienmodel;
– Plattelandsbewoners willen meer aandacht voor hun vertrouwde cultuur (zie de snelle opkomst van de Boer Burger Beweging);
– Grote ketenspelers verdedigen hun financiële belangen. Zowel toeleveranciers als verwerkende bedrijven vrezen dat extensivering van de landbouw leidt tot omzetverlies en versneld afschrijven van investeringen; en dus tot minder rendement voor hun aandeelhouders.
Lange termijn antwoord
‘Bodem en water sturend’ adresseert al deze weerstandsfactoren bij boeren, burgers en bedrijven. Niet onmiddellijk, maar wel fundamenteel en op de langere termijn. Doorvoering van het principe verandert de spelregels drastisch. We nemen dan immers afscheid van een model waarin de korte termijn, volume, hoge externaliteiten, ongelijke machtsverhoudingen en financieel rendement voor aandeelhouders leidend zijn. We werken toe naar een model waarin lange termijn volhoudbaarheid (zowel ecologisch als economisch), gezondheid van mens en dier, klimaatbestendigheid, biodiversiteit en het principe van eerlijk afrekenen centraal staan. Waarin het goede wordt beloond en de vervuiler betaalt.
‘De markt leidend’ helpt gevestigde orde
Vele jaren is geprobeerd om de landbouw- en voedselketens te verduurzamen op basis van het principe dat de markt sturend is. Dat leidde tot tal van middelvoorschriften, hoge subsidies en vaak vrijblijvende convenanten om de belangrijkste negatieve bij-effecten (externaliteiten) tegen te gaan. Denk aan de vele bepalingen op het gebied van middelengebruik, mest, uitstootnormen, verplichte rapportages etc. In deze benadering staat veelal de hoeveelheid product centraal. Hoe meer hoe beter. Zo is bijvoorbeeld de opvatting ontstaan dat een liter in Nederland geproduceerde melk tot de meest klimaat-efficiënte ter wereld behoort. Maar ondertussen stoot de landbouw per ha veel te veel CO2, stikstof en andere schadelijke stoffen uit. En veel boeren zijn ondergeschikt aan grote marktpartijen en gaan er niet op vooruit.
De modernisering van de voedselproductie via deze ketenaanpak heeft zeker tot lage voedselprijzen en dito emissies per kilogram product geleid. Maar van een echte systeemverandering is allerminst sprake, zolang de belangen van de gevestigde orde – en dus van grote marktpartijen – centraal blijven staan.
Gebiedsgericht
‘Bodem en water sturend’ breekt met het eenzijdige marktdenken. Het is per definitie een principe dat gebiedsgericht moet worden uitgewerkt. Bodems, watersystemen en landschappen verschillen immers enorm van gebied tot gebied. Dat betekent dat we per gebied doelen, indicatoren en routekaarten moeten vaststellen die boeren en andere gebiedsgebonden partijen houvast geven voor hun plannen. Dat kan alleen met een actieve inbreng van de grondgebruikers en andere belanghebbenden in het gebied: boeren, landeigenaren, natuurbeheerders en natuurlijk de lokale bevolking die een groot belang heeft bij de leefbaarheid en omgevingskwaliteit ter plaatse. We noemen dat tegenwoordig de gebiedsgerichte aanpak.
De markt wordt volgend
Grote ketenspelers spelen bij deze aanpak een veel minder centrale rol. Als bodem en water sturend zijn, dan begint de afweging waar, wat en hoe geproduceerd wordt lokaal, in het gebied. Pas daarna gaan ketens, kort en lang, aan de slag met het verwaarden van de productie die ter plekke verantwoord en gewenst is. Ecologische, gezondheids- en ruimtelijke aspecten staan voorop, daarna komt de markt met het daarmee verbonden kapitaal aan bod. Voorwaarde voor succes is dat alle lokale betrokkenen maximaal kunnen meepraten en invloed kunnen uitoefenen. Veel fundamenteler dan wanneer machtige ketenspelers de productie van voedsel aansturen.
Legio vragen
Deze omslag in denken en beleid is nog maar net begonnen. Er zijn legio vragen:
– Hoe richt je gebiedsprocessen in?
– Wat is de rol van de rijksoverheid, de provincies en van andere overheden?
– Wat zijn de doelen, de nieuwe spelregels en de indicatoren die in het gebied gaan gelden?
– Wie stelt ze vast, hoe worden die doelen zowel collectief als individueel bereikt en bewaakt?
– Welk type leiderschap is hiervoor nodig?
– Wat betekent dit voor het verdienmodel van boeren in de verschillende gebieden?
– Wat doet dit met de grondmarkt en (hoe) moeten we hierin sturen of bijsturen?
– Hoe verhoudt deze benadering zich tot nationale, internationale en sectorale afspraken en regels?
– Enzovoort.
Allemaal legitieme vragen. Lastige vragen ook, omdat er nog maar weinig ervaring is opgedaan met dit fundamenteel andere uitgangspunt. Maar op diverse plaatsen werken partijen er al wel aan en komen ook de eerste oplossingen en gevolgen in zicht.
Serie publicaties
Omdat wij ‘bodem en water sturend’ zien als een potentiële gamechanger in de landbouw- en voedseltransitie, willen we dit onderwerp verder uitdiepen. We starten een serie artikelen en interviews om het thema verder te verkennen. We nodigen diverse praktijkmensen, wetenschappers en beleidsverantwoordelijken uit om hun visie te geven. Daarbij leggen we een nauwe relatie met de ‘Community of practice’ voor de gebiedsgerichte aanpak die in 2023 is opgestart. De inzichten en vragen die naar voren komen zullen zowel praktisch als theoretisch van aard zijn. Wij zullen ze voorleggen aan zowel publieke als private partijen die op dit terrein een belangrijke rol spelen. En hen uitdagen hierop met vernieuwende antwoorden te komen. Periodiek monitoren we de resultaten en publiceren we de ‘lessons learned’.
Graag vragen we hiervoor ook jouw mening. Zo help je ons bijvoorbeeld al door onderstaande vragenlijst te beantwoorden. Dit kost hooguit enkele minuten. Alvast bedankt voor het invullen.
Willem Lageweg
Vul hier de vragenlijst in
