Het voedsel- en landbouwsysteem heeft een enorme impact op de planeet, op dieren en op mensen. Zo wordt de helft van de biodiversiteitsverliezen veroorzaakt door voedsel en landbouw, en een kwart van de klimaatemissies. Deze en andere negatieve effecten zijn niet in de marktprijzen inbegrepen. Ze worden externe effecten genoemd. True cost accounting kan deze effecten zichtbaard maken door ze in geld uit te drukken. Boeken we vooruitgang?
Stagiaire Katrin Wohltmann, HAS Den Bosch, liep stage bij de Transitiecoalitie Voedsel en bekeek wat de stand van denken rond true cost accounting in Duitsland is.
True Cost Accounting (TCA) is een instrument dat het mogelijk maakt om tot nu toe onberekende gevolgen van onze (voedsel)consumptie op te nemen in de balans van een onderneming. Waarom hebben we dit nodig? Tot nu toe zijn veel productiekosten ‚extern‘, waardoor ze zakelijk niet kunnen worden doorberekend, en ze pas later, door andere mensen en groepen of zelfs in toekomstige generaties worden gedragen. Voor vandaag de dag, en zeker voor Duitsland, betekent dit dat de bevolking maar een heel beperkt deel van het huishoudinkomen (ook in vergelijking met andere Europese landen) uitgeeft aan voedsel, omdat onherstelbare schade aan menselijk, sociaal en natuurlijk kapitaal niet wordt meegenomen in de kostenberekeningen.
Concurrentie in het landbouw- en voedselsysteem wordt momenteel bepaald door prijsconcurrentie. Als een bedrijf goedkoop wil produceren, maar bijvoorbeeld grondwaterschade veroorzaakt en niet herstelt, heeft dit bedrijf een concurrentievoordeel op de markt omdat het product goedkoper kan worden verkocht in vergelijking met een bedrijf dat wel betaalt voor zijn grondwater reiniging. In die zin zijn er veel voorbeelden in de voedselketen die aantonen dat niet-duurzame praktijken in het systeem tot lagere prijzen leiden. De slachtoffers van deze, race naar de bodem‘ zijn o.a.:
• Boeren die hun goederen nogal eens moeten verkopen voor een prijs die onder hun productiekosten ligt;
• Consumenten die het moeilijk vinden om duurzame aankoopbeslissingen te nemen vanwege beperkte transparantie over schade in productieketens;
• Werknemers in de waardeketen (omdat productie vaak wordt verplaatst naar andere landen vanwege bijvoorbeeld hogere (loon)kosten en werknemersrechten in Duitsland);
• onze planeet, en daarmee ook
• toekomstige generaties die een lagere levensstandaard zullen hebben omdat zij voor de onbetaalde rekeningen van nu opdraaien.
Het landbouw- en voedselsysteem heeft tot nu toe op de beschreven manier kunnen produceren omdat er maar weinig eisen worden gesteld aan transparantie. Dat zou kunnen veranderen met de introductie van TCA. TCA is een methode die financiële waarde geeft aan externe kosten en deze op de balans van een bedrijf boekt en in de winst- en verliesrekening zichtbaar maakt. Als gevolg daarvan worden niet-duurzame productiemethoden duurder en duurzamer. Lokale, seizoensgebonden en eerlijke praktijken zorgen voor een concurrentievoordeel dat de vraag zou doen toenemen.
Van niche naar mainstream
TCA opereert tot nu toe in een niche in Duitsland, maar dat gaat veranderen: verschillende initiatieven en bedrijven vestigen de aandacht op het probleem en werken aan de introductie van TCA of andere vergelijkbare instrumenten. De discounter Penny (onderdeel van de Rewe Group) heeft waarschijnlijk de meeste aandacht getrokken met betrekking tot de transparantie van externe kosten met een proefproject in een winkel in Berlijn. Een tweede prijskaartje, ontwikkeld in samenwerking met de Universiteiten van Augsburg en van Greifswald, toonde de werkelijke prijs van geselecteerde producten. Er werd rekening gehouden met verschillende ecologische factoren. Verder is Misereor, een katholieke hulporganisatie, al langer met de kwestie bezig. Naast een dossier dat in opdracht van Misereor wordt gepubliceerd, is de organisatie ook lid van het True Cost Initiative. Naast Misereor zijn babyvoeding fabrikant Hipp, Lebensbaum (dealer van koffie, thee en specerijen) en andere bedrijven (waaronder adviesbureaus) hierin verenigd en werken onder meer aan richtlijnen voor TCA in de Duitse economie (voor verdere informatie en een handbook volg deze link.
De introductie van TCA kan worden gezien als een systeemtransformatie. Volgens het markt transformatiemodel van Nijhof en Simons doorlopen systeemtransformaties verschillende fasen waarin verschillende actoren uiteenlopende rollen vervullen en initiatieven nemen. In Duitsland is er, als we de werkelijkheid naast dit model leggen, momenteel geen steun van de overheid, die de invoering van TCA zou moeten ondersteunen met juridische of andere instrumenten die tot deelname motiveren of zelfs daartoe verplicht is verplichten. Dat gebeurt volgens Nijhof en Simons in latere fasen, en kennelijk zijn we daar nog niet. Daarnaast is er op dit moment geen commitment vanuit het maatschappelijk middenveld, wat zich zou kunnen uiten in de vorm van lobbyen door NGO’s tegen de huidige marktmacht. De focus van het NGO-werk (zie Misereor) is momenteel informatieverschaffing. Offensief lobbyen voor het monitoren van bedrijven en publicatie van “schuldigen” (naming and shaming) zoals Greenpeace dikwijls doet over andere milieukwesties, ontbreekt tot nu toe.
Om TCA verder te brengen zijn projecten en discussies tussen politiek (op verschillende niveaus), de markt en het maatschappelijk middenveld gewenst. Resultaten zouden moeten leiden tot afspraken en wetten op nationaal en Europees niveau; hervorming van de boekhouding in de vrijhandelszone van Europa zou moeilijk in slechts één lidstaat te implementeren zijn.
De individuele consument hoeft echter niet te wachten: het loont al om de eigen aankoopbeslissingen kritisch te bekijken om te zien welke sociale of ecologische impact ze hebben.
Weet u waar het product is gemaakt? Kan het ook lokaal geproduceerd worden?
Welke ingrediënten zitten er in het product? En kan ik er zeker van zijn dat dit product onder ethische voorwaarden is geproduceerd?
Allemaal vragen die gesteld kunnen en moeten worden. Daarnaast zijn er veel regionale groepen die zich inzetten voor kortere en duurzamere voedselketens om zo de rol van de boer weer meer waardering te geven.
Katrin Wohltmann
