Het lijkt een onontwarbare kluwen, het stikstofvraagstuk. Ogenschijnlijk buitelen politici, wetenschappers, juristen en belanghebbenden over elkaar heen, allemaal met eigen interpretaties en voorstellen. Een speciale commissie onder leiding van de minister-president zelf moet redding brengen. Misschien helpt deze gedachte, van de Romeinse filosoof Seneca: “Het is niet omdat dingen moeilijk zijn dat we ze niet durven, maar omdat we ze niet durven, lijken ze moeilijk.” Een persoonlijke terugblik op een slepend proces.
Achter de haast onnavolgbare technische discussies over rekenmodellen, kritische depositiewaarden, meetonnauwkeurigheden, drempelwaarden en zo meer zit echter een werkelijkheid die in beginsel best te snappen is. En waar ook goed op te sturen is. Toen ik in 1982 afstudeerde in de Milieuhygiëne in Wageningen wisten we misschien niet alles over stikstof, maar wel verrekte veel. We wisten en weten dat actieve stikstofverbindingen zoals ammoniak en stikstofoxiden schadelijk waren voor mens, plant en dier. We weten als sinds Paracelsus in de 16e eeuw dat de dosis van een stof het effect bepaalt. We weten en wisten uit massabalansen dat stikstofverbindingen het land binnenkomen in de vorm van eiwit-/stikstofrijke grondstoffen zoals veevoer en kunstmest, ze omgezet worden in plantaardige en dierlijke producten, en het land weer uitgaan via export van vlees en ander voedsel. We weten dat het verschil ‘ergens’ in het land blijft en via bodem, water en lucht schadelijke effecten kan hebben. In de vorm van mestoverschotten, ammoniak en lachgas. De wet van behoud van materie werd in 1789 al door de Franse scheikundige Lavoisier geformuleerd en is basale middelbare-schoolkennis.
Struisvogelneigingen
Al in mijn studietijd wezen tal van wetenschappers, natuur- en milieuorganisaties en vooruitstrevende boeren erop dat de situatie uit de hand zou lopen: steeds meer instroom van kunstmest en krachtvoer, steeds meer vee en zuivel – dat kon niet goed gaan. Ook politici begonnen dat te zien, zoals Sicco Mansholt die er in een interview met het Wagenings Hogeschoolblad in januari 1985 (inderdaad, 40 jaar geleden!) op wees dat de stikstofsluizen via de haven van Rotterdam wagenwijd open waren gegaan. En dat het onmogelijk zou zijn tegen deze structurele stroom in te dweilen. Maar naar de roependen in de woestijn werd niet geluisterd, of ze werden actief tegengewerkt. Met het groeien van de problematiek namen ook de struisvogelneigingen van de beleidsmakers snel toe, die met de opmars van de Boer Burger Beweging (BBB) hun voorlopige hoogtepunt bereikten. Toegegeven, er is van alles en nog wat geprobeerd: luchtwassers, mest- en urinescheiders, enzymen in het voer, mestinjectie, stikstofkrakers, noem maar op. Maar geen innovatie is opgewassen tegen de hoofdwet van Lavoisier: wat er aan stikstofverbindingen de landbouw binnenkomt, komt er ook weer ergens in een of andere vorm ook weer uit. Ook de talloze juridische trucs (de befaamde ‘geitenpaadjes’) zoals de programmatische aanpak stikstof (PAS), salderen, legaliseren, aanpassing van normen en noem maar op helpen niet: natuurwetten laten zich niet bij menselijke wetten uitschakelen of aanpassen.
Doordat niemand het monster vol in de bek durfde kijken, ontstond langzamerhand een buitengewoon complex stelsel van maatregelen, wetten en regelingen, met uiteindelijk het veelgenoemde ‘stikstofslot’ als gevolg. Niets kan nu meer omdat elke handeling altijd wel ergens enige stikstofemissie met zich meebrengt, maar hoe klein die extra druppel ook is, de emmer is vol. Want ook dat wisten we in 1982: het gaat niet alleen om de instroom (emissies: de druppels, een hoeveelheid per jaar) maar vooral ook om concentratie (een absolute hoeveelheid). Het is de totale hoeveelheid stikstof in milieu en natuur die het probleem is, en die is gegroeid doordat jaar in jaar uit de kraan open stond. Ook al is de kraan her en der teruggedraaid, als de emmer al vol is blijft deze toch overstromen.
Natuurwetten serieus nemen
Die wetmatigheden zitten achter de huidige stikstofmalaise. Ze zijn basaal, maar worden amper meer gezien door alle complexiteiten, geitenpaadjes, ontkenningen en afleidingsmanoeuvres in het debat. Er zit langzamerhand niet veel anders op dan de realiteit van de natuurwetten serieus te nemen.
En dat betekent: ófwel accepteren dat de natuur nog verder achteruitgaat door doorgaande stikstofuitstoot, ook al is deze wat minder dan ‘ie was, maar de accumulatie gaat door. Ófwel de landbouw door een fundamentele verandering loodsen, waarbij de stikstofuitstoot heel drastisch daalt, maar ook andere drukfactoren worden aangepakt: waterpeil, bestrijdingsmiddelen, ruimtegebruik en meer.
Ik ga kort op beide punten in.
Het eerste punt, landbouw zoals die is gaat voor de natuur, is weliswaar niet mijn standpunt maar het is tenminste wel een eerlijk standpunt. Dat is me om die reden een stuk sympathieker dan de eindeloze ontkenning, bagatellisering, ondermijning en trainering die we de afgelopen vele jaren hebben gezien, en waar de BBB speciaal voor opgericht lijkt. Ze zouden in aanzien stijgen als die partij de pure ontkenning achter zich laat en ronduit zegt dat de natuur hen geen klap interesseert, dat ze zich ook aan de boeren die om willen niets gelegen laten liggen, dat de miljoenen natuurliefhebbers voor de BBB lucht zijn, en dat ze nu eenmaal opgericht zijn om de belangen van een beperkt aantal bedrijven in het agro-complex te beschermen.
Die lijn, meer landbouw zoals ‘ie is en minder natuur, is wel eerlijk maar zal geen stand kunnen houden. Er zijn in het verleden afspraken gemaakt over natuur en milieu, in Europees en in Nederlands verband, er zijn wetten voor gemaakt waar ook kabinetten die die wetten niet zo zien zitten zich aan moeten houden, dus ook het onversneden standpunt ‘weg met de natuur’ kan niet zomaar realiteit worden. Maar de helderheid hierover zou een verademing zijn.
De meeste partijen zitten iets anders in het stikstofdebat: ongeacht hoe ze de waarde van natuur tegen de waarde van de huidige landbouw wegen, iedereen realiseert zich dat door alle wetten, regels, toezeggingen en Brusselse richtlijnen business as usual niet meer kan, op straffe van nog jarenlang op slot blijven zitten, in de landbouw zelf, en in andere sectoren. Wie dat niet ziet is stekeblind.
Het enige alternatief is dan ook: wezenlijke veranderingen in het landbouw- en voedselsysteem doorvoeren. Dan moeten de achterliggende ecologische en scheikundige werkelijkheden worden erkend en de basis vormen voor maatregelen. Zie vooral ook het advies dat de Transitiecoalitie Voedsel namens een dozijn organisaties aan Minister Wiersma en de ministeriële Commissie Economie en Natuurherstel heeft gestuurd. De minister die deze transitie omarmt en de omslag helpt maken, de boeren steunt en de natuur verbetert, en ook nog eens de gezondheid bevordert verdient per direct de Sicco Mansholtprijs, die sinds 2007 niet meer is uitgereikt. Aan boer-filosoof Jan Huijgen, die al jaren laat zien dat het anders moet én anders kan. Een plots verlichte BBB-minister van LVVN, dat zou toch een waardige laureaat zijn!
Jan Paul van Soest
3 april 2025
