Bijdrage Transitiecoalitie Voedsel en TAPP coalitie aan FAO Call SOFA 2024
De FAO-studie “Beyond the Price Tag” stelt dat er veel verborgen kosten zijn in voedselsystemen, wereldwijd en ook in Nederland. Dit ‘Onderzoek naar de verborgen kosten van landbouw-voedselsystemen om hun werkelijke waarde te verhogen’ benoemt milieukosten zoals emissies en drukfactoren die het klimaat, de biodiversiteit en ecosystemen schaden; zoals broeikasgassen, stikstofverbindingen en verandering van landgebruik. De gezondheidskosten zijn voornamelijk gerelateerd aan ongezonde eetpatronen. Welke wegen zijn er om de ‘juiste prijzen’ in het landbouw- en voedselsysteem te krijgen?
De Transitiecoalitie Voedsel en de TAPP-Coalitie zetten zich in voor het ‘juist beprijzen’, d.w.z. het zichtbaar maken en meenemen van externe kosten. We hebben in de afgelopen 4 jaar verschillende studies gedaan om een beter inzicht te krijgen in de externe kosten van voedsel in Nederland en in de EU. Zo leggen we een basis voor het ontwikkelen van de noodzakelijke beleidsinterventies. Vanwege de hoge consumptie en productie van vlees en zuivel in Nederland en in de EU, is de eiwittransitie een van de belangrijkste aandachtsgebieden.
De eerste vier wetenschappelijke studies hebben een kwantitatieve benadering. De vijfde studie – een kwalitatieve analyse gebaseerd op verschillende studies en interviews – biedt een conceptueel kader voor het implementeren van beleid, afhankelijk van doelen en inschattingen van de impact van verschillende instrumenten.
Het is een bekend economisch feit dat als prijzen de volledige milieukundige, sociale, gezondheids- en (dieren)welzijnseffecten niet weerspiegelen, productie- en consumptiepatronen suboptimaal zijn. Dat leidt tot een lager welvaartsniveau dan haalbaar is. Voor het bereiken van een lange termijn duurzaam voedsel- en landbouwsysteem is het daarom van vitaal belang om prijsmechanismen te corrigeren. De principes van echte en eerlijke prijzen en waarden kunnen op verschillende niveaus worden toegepast:
- Macro-economisch, in de vorm van maatschappelijke kosten-batenanalyses
- Meso-niveau: toegepast op specifieke sectoren, ketens en gebieden
- Micro-niveau van producten, meestal bekend onder de naam ’true prices’
Op deze niveaus moeten adequate beleidsinstrumenten worden besproken en ontwikkeld. Actie op alle niveaus is nodig. Deze benadering, met verschillende systeemniveaus en diverse beleidsinterventies, biedt een werkbaar programma en kader voor verdere actie, dat in veel (FAO) landen kan worden toegepast.
Verborgen kosten, ontsloten waarden
Het begrip ‘verborgen kosten’ verwijst naar kosten die niet zichtbaar zijn voor publiek en beleidsmakers. Daarom is het noodzakelijk dat deze kosten in voedselsystemen expliciet zichtbaar worden gemaakt. Voedselsystemen zijn vanaf de tweede wereldoorlog ontworpen voor ‘overvloedig en goedkoop’, wat mogelijk wordt gemaakt doordat de maatschappelijke kosten (natuur en milieu, ongezondheid/volksgezondheidskosten en dierenwelzijn) zijn verschoven naar derden: de belastingbetaler, ontwikkelingslanden, de natuur en de toekomst. In veel andere sectoren, zoals energie en transport, begonnen studies naar verborgen kosten al meer dan 30 jaar geleden. In Nederland zijn de afgelopen 10 jaar verschillende soorten studies uitgevoerd om deze verborgen kosten in de voedselketen inzichtelijk te maken. De zogenaamde planetary boundary-factoren zijn veelbelovende fundamenten voor beprijzing, met name broeikasgassen, nutriënten (stikstofverbindingen, fosfaat), watergebruik en waterbeheer, chemische stoffen (pesticiden) en (verandering in) landgebruik (intensiteit, bestemming) kunnen aangrijpingspunten voor prijsprikkels zijn.
Naast ‘verborgen kosten’, kunnen ook ‘verborgen waarden’ worden onderscheiden: voedsel en landbouw kunnen ook aan maatschappelijke waarden bijdragen, zoals landschap, waterbeheer, koolstofopslag, biodiversiteitsherstel en dergelijke. Het is van groot belang dat de samenleving gaat betalen voor het produceren van deze waarden, wat ook financiële ruimte geeft om de verborgen kosten te gaan beprijzen.
Instrumenten
De aard van de landbouw- en voedselkwesties en de negatieve effecten die het huidige systeem met zich meebrengt, roepen op tot een fundamenteel andere manier van beprijzen en belonen.
Herziening en ontwikkeling van financiële en fiscale prikkels zijn onmisbaar in de gereedschapskist van de landbouw- en voedseltransitie, zoals ook erkend in de recente FAO Routekaart naar klimaatneutrale landbouw, en in de EU Farm to Fork Strategie (Green Deal voor Agri-Food). Financiële en fiscale prikkels bieden de mogelijkheid van geleidelijke, betaalbare en evenredige stimuli, zodat een ‘beheerste’ transitie tot stand kan komen.
De Transitiecoalitie Voedsel en de TAPP-coalitie richten zich nu op beleid en instrumenten om de verborgen kosten te verminderen en om perverse subsidies af te schaffen. Met name richten we ons op de effectiviteit van financiële instrumenten.
Voor het verminderen van broeikasgassen in westerse landen is een vermindering van de consumptie van vlees en zuivelproducten cruciaal. Het stimuleren van de eiwittransitie naar meer plantaardige diëten is een prioriteit in ons werk. Daarom laten nogal wat studies de impact zien van belastingen op vlees en zuivel om de consumptie van deze producten te verminderen.
Minder rood en bewerkt vlees eten is ook interessant voor het verbeteren van de volksgezondheid (gezondheidskosten van 7,5 euro per kg overconsumptie van rood vlees).
Publieke steun voor financiële instrumenten is beperkt wanneer dit de prijzen van voedsel verhoogt. Anderzijds is het onvermijdelijk dat de prijzen van voedsel zullen stijgen als afgewentelde kosten worden ingeprijsd. Daarbij moet worden benadrukt dat de kosten voor de belastingbetaler en de burger (die opdraait voor de schade en voor herstelmaatregelen, denk aan 25 miljard voor een stikstoffonds) kunnen dalen als de rekening terecht komt bij de veroorzaker.
Niettemin zal aanvullend beleid noodzakelijk zijn om publieke steun te krijgen voor financiële instrumenten. Het belonen van werkelijke waarden kan een vorm van dergelijk beleid zijn, maar er zijn ook andere mogelijkheden. Overheden moeten duidelijk maken wat er met de belastinginkomsten gebeurt. Wij noemen dit “het recyclen van inkomsten”. Bijvoorbeeld, een heffing met terugsluis kan de transitie op twee fronten versnellen: aan de input- en impactzijde enerzijds, en aan de beschermings- en herstelzijde anderzijds (bijvoorbeeld het subsidiëren van boeren om emissies te verminderen en het verlagen van belastingen voor gezonde, duurzame voedselproducten of het compenseren van lage inkomensgroepen). Op deze manier kunnen belastinginkomsten op externe kosten (de ‘bads’) worden gebruikt om het verminderen van impact en herstel (de ‘goods’) te stimuleren. Dit samenspel biedt perspectief en zorgt voor duurzame verdienmodellen voor boeren, evenals voor andere schakels in de landbouw- en voedselketens. Een deel van de belastinginkomsten kan ook gerecycled worden voor klimaatfinanciering voor het nieuwe VN Verlies- en Schadefonds om lage inkomenslanden te compenseren voor de schade die deels wordt veroorzaakt door overconsumptie van vlees in OESO-landen.
Slotopmerkingen
Elk land heeft een specifieke context met verschillende omstandigheden. Studies en analyse van de belangrijkste voedselketens en de impact van deze voedselketens in een land zijn noodzakelijk.
Voor het voorbereiden van beleid is bewustwording van de verborgen kosten essentieel, bijvoorbeeld met publieke informatieve campagnes en supermarkten die campagnes starten met de ‘echte’ prijzen van voedsel inclusief alle milieukosten, zoals de Duitse supermarkt Penny deed met 10 voedsel-items in alle winkels (vlees en zuivel twee keer zo hoog in prijs). Communicatie en dialoog over feiten en cijfers ondersteunen het creëren van bewustzijn. Een duidelijk politiek commitment en leiderschap om te starten met beleid voor verborgen kosten zijn nodig. Politici in westerse landen doen dit al 15 jaar succesvol in de energiesector (CO2-belastingen, ETS), waarom dan niet ook in de landbouw-voedselsector? Het inzicht dat enorme cijfers voor externaliteiten eigenlijk een aanzienlijk welvaartsverlies voor de samenleving als geheel impliceren, kan urgentie en actie teweegbrengen.
Naar onze mening zal beleid gericht op het verminderen van externe kosten een efficiënter gebruik van natuurlijke hulpbronnen (stikstof, meststoffen, land, enz.) stimuleren. En een zorgvuldig gebruik van natuurlijke hulpbronnen is ook belangrijk voor de voedselzekerheid in de toekomst.
Joost de Jong, Jan Paul van Soest (TransitieCoalitie Voedsel), Jeroom Remmers (TAPP coalitie).
Met medewerking van Willy Baltussen, Wageningen University Research
Studies
- Value Case 2023. De maatschappelijke impact van eiwittransitie. Studie door WUR (Wageningen University & Research), in opdracht van TCV: https://research.wur.nl/en/publications/maatschappelijke-impact-van-eiwittransitie
- ‘Eat as you pay dairy, eggs and meat’, 2023. Studie door CE Delft in opdracht van TAPP Coalitie, https://cedelft.eu/publications/pay-as-you-eat-dairy-eggs-and-meat-internalising-external-costs-of-animal-food-products-in-france-germany-and-the-eu27/
- ‘Duurzaamheidsbijdrage vlees’, 2020. Studie door CE Delft, in opdracht van TAPP Coalitie. https://ce.nl/publicaties/duurzaamheidsbijdrage-vlees/
- ‘Consumer Health – True pricing method for agrifood products. Studie door WUR (Wageningen University & Research) en True Price, in opdracht van TAPP. https://research.wur.nl/en/publications/consumer-health-true-pricing-method-for-agri-food-products
- “Belonen en Beprijzen, van Boer tot Bord. Verschuiven van Financiële en Fiscale prikkels. TcV-Studie door Jan Paul van Soest en Tom Kools https://transitiecoalitievoedsel.nl/tcv-lanceert-rapport-over-financiele-prikkels-in-landbouw-en-voedseltransitie/
