Natascha Kooiman en Jan Paul van Soest
Het langverwachte onderzoek naar de (on)mogelijkheden van het invoeren van 0% btw op groenten en fruit verscheen deze week. Onderzoeksbureau SEO heeft de juridisch speelruimte en de economische effecten bekeken. Fiscaal-juridisch probleem is dat groenten en fruit allerlei bewerkingen ondergaan, waardoor het niet zo makkelijk is als het lijkt om een btw-verlaging ook echt handhaafbaar op de juiste producten door te zetten. Veel varianten stuiten op praktische en juridische bezwaren, en daarmee vinden de onderzoekers ze per definitie niet effectief. Maar waar een wil is zijn er nog wel degelijk wegen.
Aan de gedegenheid van het onderzoek willen we niets afdoen, maar in de reacties moeten we oppassen dat het kind niet met het badwater wordt weggegooid. Er zijn varianten die wél invoering verdienen: een btw-verlaging voor alleen verse groenten en fruit. Ook het Groente- en Fruithuis (de brancheorganisatie) bepleit dat. Maar zo’n maatregel kan nooit alléén de omslag naar gezonder en duurzamer eetpatroon maken. Hij zal moeten worden ingebed in een brede ‘gereedschapskist’ van maatregelen om andere eetpatronen te stimuleren: een gezonde voedselomgeving, true pricing (echte en eerlijke prijzen) voor ongezonde en milieubelastende producten, verschuiving van dierlijke naar plantaardige eiwitten en meer. In zo’n brede gereedschapskist mag evenwel een btw 0-tarief voor verse groenen en fruit niet ontbreken. Die kan nog worden gecomplementeerd met een btw 0-tarief voor biologische producten, die immers een gecertificeerd en bewezen handhaafbaar marktonderscheid kennen.
De maatregel btw-verlaging, ook opgenomen in het regeerakkoord, is er één waar de Transitiecoalitie Voedsel (TcV) al jaren voor pleit als, onderdeel van een pakket aan maatregelen van een breder gezondheid bevorderend beleid. Ook in de vijf prioriteiten die we stellen in 2023, uit ons tienpuntenplan, staat de afschaffing van btw op ongesneden groenten en fruit. Ook pleiten we voor het verbreden van het lopende onderzoek naar de afschaffing en/of verlaging van btw voor alle peulvruchten en plantaardige alternatieven voor vlees, vis en zuivel. TcV ziet dit zeker niet als zaligmakend, maar de conclusie dat een btw-tarief geen bijdrage levert aan stappen naar gezondere eetpatronen, delen we niet. Uit gedrag economisch onderzoek, onder meer rond true price, blijkt juist dat flankerende maatregelen de effectiviteit van een prijsverandering alléén, zoals btw naar nul, flink kunnen verbeteren. In het onderzoek wordt enkel naar een op zichzelf staande prijsverlaging gekeken. Dat is onderzoeksmatig een begrijpelijke keuze, maar in de praktijk is er juist ruimte om een prijsverandering in een breed scala maatregelen in te bedden: een slim samengesteld pakket aan maatregelen is nodig volgens TcV. Dat neemt niet weg dat de afschaffing van btw op groenten en fruit ook een functie heeft als ‘signaal naar de samenleving’. Het is een stap in de goede richting en laat zien dat we in Nederland streven naar een gezondheid bevorderend beleid.
Argumenten in het onderzoek als: “de prijselasticiteit van groente en fruit is sowieso laag, waardoor een verschuiving in btw weinig gedragseffecten heeft” en “hogere inkomens (die toch al gezonder eten en een kleiner deel van hun inkomen aan voedsel (hoeven te) besteden) profiteren onevenredig van de lagere btw”, gaan in zo’n bredere beleidsmix eveneens niet op, als we de maatregel ook zien als een signaal naar maatschappij, bedrijfsleven en politiek. De maatregel is immers meer dan alleen een instrument met een direct effect vanuit koopgedrag beredeneerd. Het is een signaal dat gezondere eetpatronen een prioriteit is in beleid, dat gezondheid iets is waar we ons als Nederlanders ‘kennelijk mee bezig moeten houden’ en dat de overheid werkt aan dit ook haalbaar maken, stap voor stap.
Dan is er nog de juridische houdbaarheid en uitvoerbaarheid, waar het onderzoek met name op focust. Want belastingdienst en douane moet immers kunnen bepalen, meten, vaststellen, handhaven of de btw-plichtigen zich aan de regels houden, zodat de juiste belastingafdrachten bij de juiste partijen kunnen plaatsvinden (of de juiste vrijstellingen dus, in geval van 0% btw). Dat blijkt het lastige punt: er gebeurt van alles in de voedselketens. Er wordt geschild, gekookt, geblancheerd, gemengd, toegevoegd. De vraag die het rapport zich stelt, is: wanneer kan iets belastingtechnisch (btw) nog groenten en fruit heten en dus grondslag voor (ont)heffing zijn en wanneer niet (meer), wat is van die varianten en bewerkingen dan nog het achterliggende gezondheidseffect, en wat is het (juridische) risico dat andere bewerkte en samengestelde en ongezonde producten proberen mee te gaan liften op de 0%-btw-tarifiëring?
Het betreft dus een lange weg voordat we dit allemaal uitgezocht zouden hebben. Echter: een heldere eerste stap zou zijn om te starten met de categorie waar ‘geen discussie over mogelijk is’. Dat zijn de ongesneden groenten en fruit. Houdbaar, uitvoerbaar en mogelijk uit te breiden naar andere categorieën. En een (belangrijk) onderdeel van een breder gezondheidsbevorderend beleid dat het streven moet zijn en blijven, óók bij uitvoering van de maatregel.
Het onderzoek is daarom ook niet verwerpelijk voor de partijen die vóór de maatregel zijn. We kunnen het zien als een basis om, mét o.a. de onderzoekers van SEO, GFH, gedragseconomen en andere relevante systeemspelers, zo’n breed pakket aan interventies, met btw als onderdeel daarin, te ontwerpen.
Hier vind je het eindrapport ‘Een btw-nultarief voor groente en fruit’
Transitiecoalitie voedsel is medeondertekenaar van dit opiniestuk, een initiatief van GGD en Gemeente Amsterdam, samen met een veelheid van gerenommeerde wetenschappers, gemeenten en andere partijen. Dit opiniestuk is ook geplaatst in Trouw, zie hier het artikel. Daarnaast is er over dit opiniestuk ook een artikel in het NRC geplaatst.
31 maart 2023
